भारतीय संस्कृतीत विविध सण-उत्सवांचे विशेष महत्त्व आहे. यामध्ये अक्षय तृतीया हा एक अत्यंत शुभ आणि पवित्र दिवस मानला जातो. या दिवशी केवळ धार्मिक विधीच नव्हे तर सांस्कृतिक, ऐतिहासिक आणि सामाजिक दृष्टीनेही अनेक घटना घडलेल्या आहेत. ‘अक्षय’ या शब्दाचा अर्थच असा आहे की जे कधीही क्षय पावत नाही. म्हणजेच ही तृतीया अशी आहे की या दिवशी केलेल्या प्रत्येक पुण्यकर्माचे फळ कधीही संपत नाही, उलट ते वाढतच जाते. म्हणूनच या दिवसाला ‘अक्षय तृतीया’ म्हटले जाते.
अक्षय तृतीयाचा योग दरवर्षी वैशाख शुद्ध तृतीया या तिथीला येतो. सूर्य आणि चंद्र हे दोघेही या दिवशी उच्च राशीत असतात आणि त्यामुळे हा दिवस स्वयं सिद्ध मुहूर्त म्हणून ओळखला जातो. कोणताही शुभ कार्याचा प्रारंभ करण्यासाठी पंचांग पाहण्याची आवश्यकता नसते, कारण अक्षय तृतीया हा दिवसच स्वयंसिद्ध शुभ मानला जातो. लग्न, गृहप्रवेश, व्यवसायाची सुरुवात, नवीन वस्तूंची खरेदी, नवीन उपक्रमांची सुरुवात यांसाठी हा दिवस अत्यंत शुभ मानला जातो.
पौराणिक कथांमध्ये अक्षय तृतीयाचा उल्लेख अनेक ठिकाणी आढळतो. महाभारतातील एक प्रसंग विशेष प्रसिद्ध आहे. वनवासाच्या काळात पांडवांसाठी श्रीकृष्णाने युधिष्ठिराला ‘अक्षय पात्र’ दिले होते, जेव्हा अक्षय तृतीयाचा दिवस होता. त्या पात्रातून कितीही अन्न घेतले तरी ते संपत नसे. या दिवशीच भगवान परशुराम यांचा जन्म झाला, म्हणून हा ‘परशुराम जयंती’ म्हणूनही साजरा केला जातो. भगवान विष्णूच्या दशावतारांपैकी सहावा अवतार असलेले परशुराम हे शस्त्रास्त्रविद्या, शौर्य आणि धर्मरक्षण यांचे प्रतीक मानले जातात. तसेच या दिवशीच गंगा मातेचे पृथ्वीवर आगमन झाल्याचेही मानले जाते. त्यामुळे अनेक ठिकाणी गंगास्नान व गंगापूजनाचा विधी केला जातो.
अक्षय तृतीयेच्या दिवशी दानधर्म, जप-तप, उपवास, होमहवन, व्रतवैकल्य यांचे विशेष महत्त्व आहे. विशेषतः गहू, तांदूळ, साखर, तूप, वस्त्र, सोनं-चांदी, जलपात्र, छत्री, चप्पल, कुंभ, आणि शीतपेय यांचे दान केल्याने अक्षय पुण्य मिळते, असे शास्त्र सांगते. या दिवशी केलेले दान आणि पूजन आपल्याला केवळ या जन्मातच नव्हे, तर पुढच्या जन्मातही शुभफल देणारे ठरते, असे मानले जाते.
आजच्या काळात अक्षय तृतीया केवळ धार्मिक आणि अध्यात्मिक परंपरेत मर्यादित राहिलेली नाही, तर ती सामाजिक आणि आर्थिक स्तरावरही आपले स्थान मजबूत करत आहे. विशेषतः या दिवशी सोन्याच्या खरेदीला विशेष महत्त्व दिले जाते. ‘अक्षय’तेचा प्रतिक म्हणून सोनं खरेदी केली जाते, कारण हे धन कधीही कमी होत नाही, अशी श्रद्धा आहे. त्यामुळे सराफा बाजारांमध्ये या दिवशी विशेष उत्साह असतो. अनेक ठिकाणी विवाहसोहळे आयोजित केले जातात, कारण या दिवशी केलेल्या विवाहबंधनाला दीर्घायुष्य लाभते, असे मानले जाते.
अक्षय तृतीयाचा खरा अर्थ लक्षात घेतला तर, तो आहे – शुभकर्माची सुरुवात करण्याचा योग. आधुनिक जीवनशैलीत अनेकजण या दिवशी नवीन व्यवसायाची सुरुवात करतात, नवीन घर खरेदी करतात, शेअर्समध्ये गुंतवणूक करतात, किंवा एखाद्या नव्या कौशल्याचे शिक्षण घेण्यास प्रारंभ करतात. कारण असा विश्वास आहे की या दिवशी जे काही सकारात्मक पाऊल टाकले जाते, ते यशाच्या दिशेने घेऊन जाते.
मुलामुलींसाठीही या दिवसाचे वेगळे महत्त्व आहे. अनेक कुटुंबे या दिवशी मुलांना पहिल्यांदा लिहायला, वाचायला शिकवतात. बालवर्गातील विद्यार्थ्यांचा ‘विद्यारंभ’ याच शुभ दिवशी होतो. हे एक प्रकारे ज्ञानार्जनाच्या आरंभाचेही प्रतीक आहे. अक्षय तृतीया केवळ एक दिवस नसून, तो एक संकल्प आहे. हा दिवस आपल्याला जीवनात सकारात्मकतेचा, सातत्यपूर्ण प्रयत्नांचा, आणि अखंड शुभकर्मांचा संदेश देतो. गरजूंना मदत करणे, पर्यावरणाचे रक्षण करणे, संस्कृती जपणे आणि मनात श्रद्धा ठेवून पुढे जाणे – हेच खरे या दिवसाचे सार आहे.
सत्यप्रभा न्यूजवरील ‘धार्मिक परंपरा’ किंवा ‘हिंदू सण’ या श्रेणीशी लिंक
