भारतीय ग्रामीण जीवन(Indian Rural Life) हे आपल्या संस्कृतीचे, परंपरेचे आणि स्वाभिमानाचे मूळ स्थान मानले जाते. शतकानुशतके भारतातील खेडी म्हणजे श्रमशीलता, साधेपणा आणि निसर्गस्नेह यांचे जिवंत उदाहरण राहिले आहे. मात्र गेल्या काही दशकांत, विशेषतः डिजिटल युग(Digital Life) सुरू झाल्यापासून, या ग्रामीण जीवनात अभूतपूर्व बदल घडत आहेत. ‘भारतीय ग्रामीण जीवनातील बदल’ हा विषय केवळ संशोधनापुरता मर्यादित राहिलेला नाही, तर तो आपल्या समाजाच्या वास्तवाशी थेट संबंधित झाला आहे.
मागे वळून पाहिले, तर आपल्या आजोबा-आज्जींच्या काळातील खेड्यांमध्ये दळणवळणाची साधने अपुरी होती, शेती हीच मुख्य उपजीविका होती आणि शिक्षण किंवा आरोग्य या गोष्टी दुय्यम मानल्या जात होत्या. पण आज या खेड्यांचा चेहरामोहरा पूर्णतः बदललेला दिसतो. मोबाईल, इंटरनेट आणि डिजिटल बँकिंग या गोष्टी आता गावपातळीवर पोहोचल्या आहेत. स्वयंपूर्णतेच्या दिशेने चाललेली ही वाटचाल म्हणजेच भारतीय ग्रामीण जीवनातील खरा बदल आहे.
या बदलामागे अनेक घटक कार्यरत आहेत. सरकारने ग्रामीण भागासाठी सुरू केलेल्या प्रधानमंत्री ग्रामसडक योजना, उज्वला योजना, शौचालय निर्मिती अभियान अशा उपक्रमांमुळे गावांचे चित्र बदलले आहे. तसेच, महिला स्वयंसहायता गट, किसान क्रेडिट कार्ड आणि विविध प्रशिक्षण कार्यक्रम यामुळे ग्रामीण भागात उद्योजकता निर्माण झाली आहे. यामुळे आता शेतकरी केवळ शेतीपुरता मर्यादित राहिलेला नाही, तर तो आपल्या उत्पादनासाठी बाजारपेठेपर्यंत पोहोचू लागला आहे.
याशिवाय ग्रामीण भागात शिक्षणाचा प्रसार वाढल्यामुळे तरुण पिढी आता अधिक आत्मविश्वासाने जगाशी संवाद साधू लागली आहे. गावातील मुलं-मुली आता शहरातील विद्यार्थ्यांच्या बरोबरीने स्पर्धा परीक्षांत उतरू लागली आहेत. डिजिटल शिक्षणामुळे त्यांना शहरासारखेच ज्ञान उपलब्ध होऊ लागले आहे. ‘भारतीय ग्रामीण जीवनातील बदल’ याचा खरा परिणाम याच माध्यमातून अनुभवता येतो.
परंतु या सगळ्या विकासाच्या प्रक्रियेत काही प्रश्नही उपस्थित होतात. बदल हा सकारात्मक असावा लागतो, पण काहीवेळा तो समाजाच्या मुळाशी धक्का देतो. शहरीकरणाच्या आकर्षणामुळे खेडी ओस पडू लागली आहेत. परंपरा, लोकसंस्कृती आणि ग्रामजीवनातील सहजता हरवू लागली आहे. जुन्या लोककला, जत्रा, परंपरागत शेती पद्धती या गोष्टी मागे पडत आहेत. म्हणूनच ‘भारतीय ग्रामीण जीवनातील बदल’ हा शब्द केवळ विकासापुरता मर्यादित नसून, तो सामाजिक समतोल राखण्याचा प्रश्न देखील बनतो.
तरीसुद्धा ग्रामीण भारत आज आशेचा किरण वाटतो आहे. विशेषतः कोविडनंतरच्या काळात, जेव्हा शहरातील लोकांनी पुन्हा आपल्या गावांकडे धाव घेतली, तेव्हा खेड्यांचे महत्त्व नव्याने जाणवले. घरून काम करण्याच्या नव्या संकल्पनांमुळे आता अनेक युवक आपल्या गावातूनच डिजिटल कामं करू लागले आहेत. यामुळे ग्रामीण भागातही अर्थव्यवस्था निर्माण होऊ लागली आहे. यातून एक वेगळा ग्रामीण भारत आकार घेत आहे, जो तंत्रज्ञानाचा वापर करतानाही आपल्या मुळांशी जोडलेला आहे.
या सगळ्या बदलांची बातमी माध्यमांमधून प्रसारित होते, पण आजही खऱ्या ग्रामीण भारताचे चेहरे कॅमेऱ्यापुढे फारसे दिसत नाहीत. ‘सत्यप्रभा न्यूज’सारख्या स्थानिक आणि प्रादेशिक पातळीवर कार्यरत असलेल्या माध्यमांची जबाबदारी येथे अधिक महत्त्वाची ठरते. या माध्यमांनी केवळ बातम्या दिल्या नाहीत पाहिजेत, तर ग्रामीण भागातील यशोगाथा, संघर्षकथा आणि चळवळींना प्रकाशझोतात आणले पाहिजेत.
आपण ‘भारतीय ग्रामीण जीवनातील बदल’ या विषयाला फक्त आर्थिक किंवा भौतिक विकास म्हणून पाहू नये. हा एक सांस्कृतिक संक्रमणाचा भाग आहे. एका बाजूला पारंपरिकता आणि दुसऱ्या बाजूला आधुनिकता यांचा हा संगम आहे. या संगमातूनच खरा ग्रामीण भारत उभा राहणार आहे – जो आधुनिक असेल, पण आत्म्याने भारतीय असेल.
