एका वेळची गोष्ट आहे, जेव्हा माणूस शांतपणे सकाळी उठायचा. मोकळ्या हवेत फिरायचा. मातीच्या वासात श्वास घ्यायचा. रात्री आकाशाकडे पाहून ताऱ्यांशी बोलायचा. पण आजच्या घाईगडबडीच्या जगात – या सगळ्या गोष्टी स्मृतीतही राहत नाहीत. कारण, आपण धावत आहोत – सतत, थांबता न येणाऱ्या शर्यतीत. या शर्यतीत शरीर थकलेलं असतं, पण त्याहून जास्त मानसिक थकवा प्रत्येकाच्या चेहऱ्यावर उतरलेला असतो.
मानसिक आरोग्य ही संकल्पना काही वर्षांपूर्वीपर्यंत खूप लाजिरवाणी मानली जायची. “तू वेडा झालास का?”, “हे फक्त दुर्लक्ष करायचं!” अशी वाक्य आपल्याला अनेक ठिकाणी ऐकायला मिळायची. पण आज जगातील प्रत्येक देशात, प्रत्येक वयोगटात, मानसिक आरोग्याचं महत्व अधोरेखित केलं जातंय – आणि भारतातही ही चळवळ सुरू झालेली आहे. म्हणूनच आज आपण या लेखात मानसिक आरोग्याचा सखोल आढावा घेणार आहोत. हे फक्त मानसिक आजारांबद्दल नाही, तर मनाच्या आरोग्याबद्दल आहे – जे जितकं दिसत नाही, तितकंच खोल आहे.
बालपण ते प्रौढावस्था – मनाची प्रवासकथा
मानसिक आरोग्य हा विषय कोणत्याही एका वयोगटापुरता मर्यादित नाही. लहान मुलांपासून ते वृद्धांपर्यंत प्रत्येकाला मानसिक स्वास्थ्याची गरज आहे. लहान मुलं जेव्हा बोलू लागतात, त्यावेळीच ते भावनिकदृष्ट्या शिकायला लागतात. घरातलं वातावरण, आईवडिलांचा संवाद, भांडणं, प्रेम, कौतुक – हे सर्व त्यांच्या मेंदूवर परिणाम करत असतात. जर बालपणी भीती, मारहाण, दुर्लक्ष, किंवा सतत अपमानाचा अनुभव आला, तर ते मन मोठं झाल्यावरही त्या जखमांपासून मुक्त होत नाही.
किशोरवयात, जेव्हा शरीरात हार्मोन्सचा तडका लागतो, तेव्हा मानसिक स्थिती अस्थिर होते. शिक्षणाचं दडपण, मित्रांचे दुरावलेले नाते, पहिली प्रेमभावना, शरीराबद्दलचा गोंधळ – या सगळ्या गोष्टी मुलांच्या मनाला आतून हलवतात. पण दुर्दैवाने, या वयात ‘तू अजून लहान आहेस’ असं म्हणून त्यांना दुर्लक्षित केलं जातं. प्रौढावस्थेत – नोकरीचा ताण, जबाबदाऱ्या, आर्थिक अडचणी, आणि समाजाच्या अपेक्षा – यामुळे माणूस स्वतःला विसरतो. “माझं काही वैयक्तिक अस्तित्व आहे का?” हा प्रश्न तो स्वतःलाच विचारतो, पण उत्तर मिळत नाही. आणि तेव्हा हळूहळू सुरू होते – डिप्रेशन, चिंता, नैराश्य, एकटेपणाचं काहूर.
मानसिक आजार नाही – मानसिक ‘आरोग्य’ आहे
आपल्याला ताप आला की आपण डॉक्टरकडे जातो. थोडंसं बिघडलं की औषध घेतो. पण जेव्हा मनावर दडपण येतं, जेव्हा मन विचारांमध्ये अडकतं, जेव्हा स्वतःला अर्थशून्य वाटतं – तेव्हा आपण काय करतो? काहीजण हे झाकतात, काहीजण हसण्यामागे लपवतात, तर काहीजण दारू, सिगारेट, सोशल मीडियामध्ये हरवून जातात. आणि काहीजण तर… शेवटचा मार्ग निवडतात.
मानसिक आरोग्य म्हणजे केवळ डिप्रेशन, स्किझोफ्रेनिया किंवा बायपोलर डिसऑर्डर नव्हे. मन शांत आहे का, आपण आपल्या भावना व्यक्त करू शकतो का, आपल्याला स्वतःची किंमत वाटते का – हे सर्व त्याचा भाग आहे. ही एक भावना आहे की – “मी ठीक आहे”. आणि “ठीक नसल्यावर” त्याचं निवारण शोधणं – हेच मानसिक स्वास्थ्याचं मूळ तत्व आहे.
समाजाची भूमिका आणि गप्प राहिलेली माणसं
आपल्या समाजात अजूनही मानसिक आजार हा एक ‘लाजेचा’ विषय मानला जातो. लोक बोलायला घाबरतात, कारण लोक काय म्हणतील हा विचार फार खोलवर बसलेला आहे.
मुलगा जर खूप शांत असेल, सतत एकटाच राहतो, हसत नाही, तर त्याला “कंटाळवाणा” समजलं जातं. मुलगी जर सतत रडते, स्वतःबद्दल वाईट बोलते, तर तिला “अगं काही नाही होत” असं म्हणून झटकून टाकलं जातं. या अशा प्रतिक्रिया – व्यक्तीला अजून खोल खोल ढकलतात. आणि एक दिवस तो किंवा ती स्वतःला पूर्णपणे गमावून बसतो.
तंत्रज्ञानाचा ताण – स्मार्टफोन आणि सोशल मीडिया
एकेकाळी आपल्या गावात “गप्पांचा कट्टा” असायचा. चुलीवरचा चहा, पानाची टपरी, रस्त्यावर बसून सहज बोलणं – हे सगळं आता मोबाइल स्क्रीनमागे हरवून गेलं आहे. आज एक माणूस एका फोनमध्ये गुंतलेला असतो – पण त्याला १०० लोकांचं नावडतं, लाईक्सचं प्रमाण, फॉलोअर्सची संख्या – हे सतत त्याच्या मनावर परिणाम करत असतं. इन्स्टाग्रामवरील एखाद्याचं आयुष्य “परफेक्ट” दिसतं – आणि मग आपल्या अपूर्ण वाटू लागणार्‍या आयुष्याने मानसिक असंतुलन वाढतं. ही तुलना, ही अप्रत्यक्ष स्पर्धा, ही सततची ऑनलाईन उपस्थिती – आपलं मन थकवत जाते.
उपायांचा शोध: उपाय ‘बाहेर’ नव्हे, ‘आत’ आहे
प्रश्न हा आहे की मग आपलं मानसिक आरोग्य सुधारायचं कसं? याचं उत्तर आहे – स्वतःशी प्रामाणिक संवाद, आधार घेणं आणि स्वीकार. एखाद्या विश्वासू व्यक्तीशी संवाद साधा. स्वतःचे विचार लिहा. वेळच मिळत नसेल तर रोज १० मिनिटं शांत बसण्याचा प्रयत्न करा. ‘योग’, ‘ध्यान’, ‘श्वसन’ या गोष्टी फार साध्या वाटतात, पण मनाला आधार देतात.
आणखी एक गोष्ट – “मला मदतीची गरज आहे” हे कबूल करणं म्हणजे कमजोरी नाही, तीच खरी ताकद आहे. मानसोपचारतज्ज्ञ हे डॉक्टरच असतात, त्यांच्याकडे जाणं हे लाजिरवाणं नाही, तर जबाबदारीचं लक्षण आहे.
ग्रामीण भागातील मानसिक आरोग्य – दुर्लक्षित पण महत्त्वाचं
आपल्या ग्रामीण भागात, मानसिक आजार हे अजूनही ‘भूतबाधा’, ‘जादूटोणा’ अशा स्वरूपात पाहिले जातात. फार कमी वेळा हे स्वीकारलं जातं की, “ही एक वैद्यकीय समस्या आहे.” यासाठी आरोग्य विभागांनी गावपातळीवर अधिक शिबिरे, जागरूकता कार्यक्रम आणि ग्रामीण मनोविकार तज्ञांची उपलब्धता वाढवायला हवी. शेतकरी आत्महत्या, महिलांवरील अत्याचार, बेरोजगारी – हे केवळ सामाजिक विषय नाहीत, हे मानसिक आरोग्याशी जोडलेले मुद्दे आहेत. त्यांच्या मुळाशी मानसिक स्वास्थ्याची गरज आहे.
मन जपलं, की जग जिंकलं
माणूस कधी स्वतःशी संवाद करत नाही. “मी ठीक आहे का?”, “माझं मन शांत आहे का?” हे प्रश्न आपण स्वतःला विचारायला घाबरतो. पण सत्य हे आहे – शरीर जरी मजबूत असलं तरी, जर मन अस्वस्थ असेल तर कोणताही विजय अपूर्णच असतो. आणि जर मन शांत असेल, तर संकटांचाही सामना करता येतो.मानसिक आरोग्य ही काही फक्त ‘म्हाताऱ्यांसाठी’ किंवा ‘वेड्यांसाठी’ची गोष्ट नाही – ती प्रत्येक माणसासाठी आवश्यक आहे. आपण सगळेच या धकाधकीच्या जगात थकतो, हरवतो – पण जर एकमेकांना समजून घेतलं, मदत केली, संवाद साधला – तर आपण एक मानसिकदृष्ट्या निरोगी समाज उभारू शकतो. कारण शेवटी – मन जपलं, की जग जिंकलं!
लेखक: सत्यप्रभा टीम
स्रोत: मानसोपचारतज्ज्ञांच्या मुलाखती, WHO मानसिक आरोग्य अहवाल, ग्रामीण समाजकार्य अनुभव
